Deze mannen maken (bijna) alle cryptogrammen van Nederland
Puzzelmania
#interview


Cryptogrammen. De één deinst er niet voor terug, terwijl de ander al kortsluiting krijgt bij de eerste omschrijving. Pittig is deze kruiswoordpuzzel sowieso, maar ook leuk - want wie er eentje oplost heeft niet alleen een trots gevoel, maar hoogstwaarschijnlijk ook gelachen. Hoe dat zit? We vroegen dat én meer aan cryptogrammakers Mark Leenen (61), Jeffrey Wagemakers (48) en Niels van de Put (50).
Een heus koningstrio, als we dat van onze eigen medewerkers mogen zeggen, want wie in Nederland een cryptogram tegenkomt, kan er de klok op gelijk zetten dat-ie door één van hen gemaakt is. Zo maken ze niet alleen talloze puzzels voor onze eigen boeken en specials, maar ook voor kranten als Het Parool, Trouw en de Volkskrant. En dan is Jeffrey ook nog eens jurylid van Wordfeud.
Het verveelt nooit
Mark, Jeffrey en Niels hebben twee belangrijke dingen gemeen: de liefde voor taal en de liefde voor Denksport. Mark en Niels studeerden allebei Nederlands, Jeffrey ging voor Lexicologie (“ja, dat bestond toen echt”). Alledrie zijn ze al jarenlang puzzelredacteur, met Mark als recordhouder. “Ik zit al 34 jaar in het vak. Hartstikke leuk, want je speelt de hele dag met woorden. Dat verveelt nooit.”
Dat vinden de andere twee ook. Jeffrey: “We maken puzzels in de meest uiteenlopende onderwerpen. Van nieuwspuzzels tot specifiekere thema-puzzels, bijvoorbeeld voor reismagazines of 10 voor Taal. In elk onderwerp moet je je opnieuw verdiepen, wat heel boeiend is, want zo blijf je bijleren.” Niels: “Door ons werk hebben we heel erg veel feitjes en weetjes paraat. Sommige zijn uiteraard totaal nutteloos. Behalve voor een pubquiz. Dan wil je ons in je team hebben.”
Speels en creatief
Het drietal maakt meerdere soorten puzzels, maar de cryptogram is absoluut favoriet. Jeffrey: “Een cryptogram is ten opzichte van bijvoorbeeld een sudoku heel speels en creatief.” Mark: “Er komt niet alleen endorfine vrij als je hem oplost, maar als het een goede puzzel is, schiet je hoogstwaarschijnlijk ook een paar keer in de lach. Dat je denkt: goh, wat leuk bedacht.” Niels: “Ja, jij verzon deze week ook weer zo’n grappige. Servicemedewerker. En dan was de oplossing ballenjongen. Dat vind ik dan zo goed gevonden, dan zit ik inderdaad te glimlachen.”
Jeffrey: “De leukste vind ik omschrijvingen waarmee je helemaal op het verkeerde been wordt gezet. Dat is toch wel ons doel als cryptogrammakers: de puzzelaar voor de gek houden. Zoals Eurotop. E U, rot op. Als je zoiets bedenkt, dat is wel genieten.”
Zo wordt een cryptogram gemaakt
Maar hoe gaat dat dan precies in z’n werk, het maken van een cryptogram? Niels: “Er zijn eigenlijk twee manieren. Je kunt een puzzel helemaal handmatig maken, maar we hebben hier ook een heel groot digitaal bestand opgebouwd in twintig jaar tijd. Daar maken we ook gebruik van.
Mark: “Maar voor een klant als De Volkskrant maak je hem echt met de hand. Ik maak de puzzel dan zelfs nog op papier. Die manier van werken blijf ik het leukst vinden. Je bent dan echt helemaal vrij. Al duurt het ook wel het langst, zo’n twee tot drie uur.”
Niels: “We hebben inmiddels een enorme handigheid in het maken van cryptogrammen gekregen. Na zoveel jaar ervaring weet je op een gegeven moment precies waar je wel en niet bepaalde letters wilt hebben. Een woord moeten verzinnen dat eindigt op een ‘z’ wil je niet, dus dat ga je uit de weg."
Associatief denken
Oké, dat klinkt overzichtelijk, maar moet je niet een bepaald denkniveau hebben om die omschrijvingen te bedenken én op te lossen? “Mark: “Je moet een beetje taalgevoel hebben en associatief kunnen denken.” Niels: “Maar er zijn ook wel trucjes. Je kunt het echt leren, daar ben ik van overtuigd.
Sommige woordcombinaties zie je bijvoorbeeld heel vaak terugkomen. Die herken je op een gegeven moment wel. Als er in een omschrijving bijvoorbeeld staat ‘niet in’, dan weet je dat er in de oplossing iets zit met ‘uit’. En bepaalde woorden herken je op den duur ook.
Wij weten inmiddels allemaal: het woord ‘middelen’ - dat is of geld of medicijnen. Op een gegeven moment valt dat kwartje. Dus als je denkt dat je niet goed bent in cryptogrammen oplossen: het is ook gewoon een kwestie van vaak doen. Veel oefenen. En de oplossing erbij pakken. Die staat er vaak wel bij.”
En zo los je hem op
Jeffrey: “De tip om een cryptogram op te lossen - en eigenlijk ook te maken - is wat mij betreft: denk aan alle betekenissen van een woord. Een slag is een klap, maar ook een gevecht, een slag in het roeien én je hebt ook een bepaald slag mensen. Zo’n woord heeft in de Dikke van Dale vaak tientallen betekenissen. Zo moet je gaan denken.” Mark: “En ieder woord in de omschrijving doet ertoe. Eigenlijk doet iedere letter ertoe. Je moet de woordvorm van de betekenis kunnen onderscheiden. Zo kan je ‘wederom’ ook als ‘wed erom’ lezen, en kan de oplossing zijn: waag een gokje. Of huishoudgeld: geld om je huis te houden, dus: hypotheek.”
Goed. Veel oefenen en associëren dus. Niels: “Ja, heel veel associëren. Dat is ook de reden waarom we niet alleen maar crytogrammen maken op een werkdag. Dan weet je op een gegeven moment niet eens meer wat de echte betekenis van een woord is.” Jeffrey: “Ja, als je alleen maar cryptogrammen maakt, word je letterlijk een beetje gek.” Mark: “Nog een tip: begin bij het makkelijkste niveau, niveau 3. Daar helpen we je echt nog de goede richting in. Bij 4 en 5 sterren doen we meer beroep op je associatievermogen."
Tot slot nog even over Wordfeud…
Helder, en dan snel nog even over Jeffrey, want jurylid van Wordfeud, dat hoor je ook niet iedere dag. Jeffrey: “Ja, dat is wel grappig. In 2010 is er een app door een Noor gemaakt om Scrabble op je smartphone te kunnen spelen. Deze Noor bedacht ook de naam: Wordfeud, Engels voor woordvete, een woordenstrijd dus. Sinds 2021 doet Denksport de jurering van de Nederlandse versie. Nederlandse Wordfeuders zijn hartstikke fanatiek. Er spelen hier elke dag 750 duizend mensen mee. Als er twijfel over een woord bestaat, dan krijg ik ‘m op mijn bordje en mag ik bepalen of ik het een woord vind of niet."
Aan de slag
Enthousiast geraakt? Dan vind je deze blog - met nog meer trucs om een cryptogram op te lossen - vast ook leuk. En sla je liever meteen je slag met een compleet puzzelboekje, bekijk dan deze pagina even. Cryp to gram en go.